Intertekstualność

         Myśl Michała Bachtina była główną podstawą pojęcia „Intertekstualność” Julii Kristevej, a nie pozytywistyczna nauka o literaturze. Owy termin został wprowadzony na marginesie lektury prac rosyjskiego uczonego. Kristeva pisze, że wypowiedź Bachtina: " …każdy tekst jest zbudowany z mozaiki cytatów, jest wchłonięciem i przekształceniem innego tekstu. W miejsce pojęcia intersubiektywności narzuca się pojęcie intertekstowości; mowa poetycka jest do odczytania, jako mowa, co najmniej podwójna.”

Funkcjonuje w dwóch kierunkach: horyzontalnym, określonym przez prawa kontekstu i linearnej lektury oraz wertykalnym, w którym odnosi się ona do uprzedniego lub współczesnego korpusu literackiego. Recepcja Bachtina dokonuje się w świetle swoistej dla Kristevej filozofii literatury: wyraża się ona w twierdzeniu o jedności czytania i pisania.

Status intertekstualny uzyskuje nie tylko pisarstwo, ale i lektura. Produkcja literacka opiera się na permanentnym procesie zbierania tego, co inni wytworzyli i co poznaje się w lekturach. Przekonania Kristevej sprowadzają się do trzech istotnych też.

1.       Pisarstwo jest zapisem lektury.

2.       Każdy tekst jest odwołaniem do korpusu literackiego.

3.       Intertekstualność staje się inherentną cech każdej praktyki literackiej.

Termin „Intertekstualność” zrobił szybko karierę w krytyce literackiej. Sama Kristeva zastosowała swoje pomysły w książce La Révolution du langage poétique.

Intertekstualność jest grą podwójną: nadaje nowy status wcielonym fragmentom (intertekstom); konstruuje nowe teksty na ruinach starych. Kristeva nazywa tego typu literaturę „pisarstwem paragramatycznym”. Odwołuje się tu do terminów, wprowadzonych przed de Saussure’a  w jego analizie poezji łacińskiej: anagramy są tekstami, za którymi ukrywają się inne teksty, sygnalizowane, jako konstrukcja tekstu głównego.

Kristeva wskazuje w ten sposób na istotną cechę literatury współczesnej; jej zanurzenie w istniejącym wcześniej dyskursie literackim, jej świadome przywołanie tego, co zostało już przez literaturę wypowiedziane, jej dwustopniowość i dwukierunkowość. Kristeva przywołuje metaforę drzewa z odwróconą koroną; jego podstawa koncentruje się wokół jednej formuły (opowiadanie), jego korzenie wyrastają z przestrzeni, którą trudno określić, bowiem jest ona nieograniczonym doświadczeniem językowym. Fakt, że pomysły francuskiej uczonej są rozwijane i kontynuowane przez badaczy literatury XX wieku dowodzi, że Intertekstualność nie jest problemem pozornym, że stanowi ona klucz do analizy intelektualnej praktyki literackiej.

Intertekst to fragment cudzego, wcześniejszego tekstu, wcielony w nowy, aktualnie tworzony utwór literacki. Można zauważyć, że od wieków istnieli pisarze szczególnie podatni na Intertekstualność i posługujący się nią, jako środkiem artystycznym: Petroniusz, Dante, Kochanowski, Racine, Puszkin, Słowacki i wielu innych. Charakterystyczną cechą takiej intertekstualności byłaby „nadświadomość literacka”: pisarze, którzy sięgają do innych pisarz, do innej literatury, dystansują się tym samym wobec samego aktu tworzenia, aby pokazać, że literatura już coś wcześniej na dany temat powiedziała, tak samo, albo inaczej, aby wyrazić przekonanie, że nie mówimy wprost o rzeczywistości i nie wyrażamy bezpośrednio naszych uczuć, ale przeciwnie, pogrążeni w korpusie literackim upodobaniem podkreślamy zależność naszej mowy od mowy cudzej, czy też naszej ekspresji od ekspresji już wcześniej przez kogoś artykułowanej.

Szczególną odmianą tak rozumianej intertekstualności są utwory autotematyczne i wypowiedzi metaliterackie. Ale też cały szereg gatunków intertekstualnych: stylizacja, parodia, antyfraza, pastisz, poemat dygresyjny i heroikomiczny, gdzie wypowiedź literacka świadomie funduje się na innej wypowiedzi konkretnej – jak np. w wypadku parodii jednego pisarza przed innego. Utwory analizowane przez Kristevę stanowią, mimo całej ich awangardowości, stosunkowo proste zjawisko intertekstualne: parodię i pastisz, fenomeny, które Gerard Genette określa, jako „literaturę drugiego stopnia”.

Zjawiskiem trudnym do interpretacji jest obecność często niezauważalna w tekście właściwym, małego fragmentu cudzej wypowiedzi (ukryty cytat, reminiscencja, aluzja). A z drugiej strony: istnienie gatunków i praktyk literackich całkowicie „nieintertekstualnych” – takich jak literatura realistyczna.

Nie zawsze identyfikacja tekstu wystarczy do stwierdzenia funkcji odniesień intertekstualnych.  Dopiero po ustaleniu trzeciego czynnika semantycznej gry, jakim jest interpretant .  Ową osobą w wypadku Norwida mógłby być postromantyczny sceptycyzm poznawczy, kwestionujący wszystkie tak literackie, jak naukowe ujęcia rzeczywistości.

Stosunek tekstu do intertekstu jest grą znaczeniową, która każdorazowo wymaga od czytelnia odnalezienia jej reguł. Pomocą w ich odnalezieniu są systemy deskrypcyjne, które znajdują się, co najmniej o jeden poziom wyżej od poziomów określających ideologię intertekstu: są to właśnie interpretanty, pośrednik między tekstem i intetekstem, znaki, na które trzeba przełożyć inne, konkretnie dane znaki. Przykłady takiej złożoności intertekstualności można by mnożyć. Bogata jest w nią szczególnie literatura romantyczna, której swoista hipokryzja rzuca się w oczy.

Historia literatury, dyscyplina powstała w romantyzmie rzadko mówiła o uwikłaniu pisarstwa w korpus literacki (chyba, że były to ewidentne wpływy), natomiast z upodobaniem zajmowała się wyrazem osobowości twórcy czy też sferą rzeczywistości przedstawionej. Pojęcie naśladowania zostało ograniczone do fenomenu reprezentacji świata; od czasu upadku poetyki klasycystycznej nie mówi się więcej o naśladowaniu modeli literackich czy wręcz tekstów.

Łatwo zauważyć, że Intertekstualność jest tyleż sprawą praktyki artystycznej, co istniejącej praktyki naukowej. Pozytywizm i naturalizm literacki były prądami, które okazały się wyjątkową zgodność w geście odrzucenia – a może tylko niedostrzegania – technik intelektualnych.