Starożytna publiczność poza tragedią i dramatem
satyrowym oglądała na scenie również komedię. Komedia starogrecka ukształtowała
się w V wieku p.n.e. Stała się jednym z podstawowych gatunków dramatu
starożytnej Grecji, traktowanym, jako opozycyjny do tragedii. Badacze
wyróżniają trzy etapy rozwoju komedii starogreckiej: staroattycki, średni i
nowy. Pierwsze komedie powstały w Atenach z pieśni chóralnych i dramatycznych
scenek rodzajowych, zlały się wiec w niej pierwiastki attyckie i doryckie. Komedie
grecka powstała z ludowych obyczajów i obrządków. Pierwotna komedia posiadała charakter
polityczny, jak i również z upływem lat biologiczny, baśniowy, obyczajowy,
zawierający krytykę literacką, poruszające problemy związane z sofistyką i
tzn., nowymi prądami, utwory zawierające parodie mitów oraz tragedii. Komedia
tzw. stara chętnie posługiwała się parodia, obscenami, przedstawieniem świata
na opak, była silnie łączona z rzeczywistością i aktualnymi wydarzeniami w
kraju. Z wczesnego okresu rozwoju komedii zachowały się tylko dzieła Arystofanesa.
Napisał ich 40 w latach 427-387[1],
tylko 11 posiadamy dziś w całości.
Znajomość wsi, przyrody, doli attyckich wieśniaków, przebija
z całego późniejszego dzieła komediopisarza. Arystofanes nie posiadał wielkiego
wykształcenie literackiego i muzycznego, mimo iż jego nauka przebiegała w
Atenach. Nie osiągając jeszcze pełnoletniości pisał komedie, jako
osiemnastoletni młodzieniec, które wystawiane były na scenie attyckiej przez
innych. Motorem akcji w jego twórczości są najczęściej dwa czynniki, silnie
związane życie rodzinne, oraz stosunki majątkowe i miłość. Zależności ich jest
najczęstszą osnową dramatycznej fabuły, miłość młodych nierównych stanem i
majątkiem, po perypetiach i intrygach zakończona szczęśliwie, jest odmienianym
na setki sposobów wykorzystanym wątkiem, przez innych twórców nawet do
dzisiejszych czasów.
Komedia w formie, jaka znamy posiada chór i dialogi
jest wiec zbudowana podobnie do tragedii, natomiast różnią jest pozostała po
dawnej komedii chóralnej parafraza. Według Mari Cytowskiej i Hanny Szelest składa
się ona z siedmiu części:
„Trzech astroficznych i czterech zawierających parę pieśni (oda, antoda)
i parę odpowiedzi (epirrema, antepirrema). Początkowo komedia kończy się
‘komosem’. Trzecią częścią jest ‘agon ‘– spór. Niegdyś był to spór dwóch półchórów;
po wprowadzeniu aktorów, tak jak w scenkach doryckich, agon prowadziły już
postacie komedii.”[2]
W komediach Arystofanes krytykował stosunki polityczne
i społeczne. W sztukach swoich występował kategorycznie przeciwko wojnie niszczącej
biedniejsze warstwy społeczeństwa, przede wszystkim rolników. Atakował polityka
Kleona, przeciwnika pokojowych relacji ze Spartą w czasie wojny peloponeskiej.
Sprawia pokoju, która dla samego pisarza była bardzo istotna, kiedy Ateny
prowadziły wojny ze Spartą, zwrócone są trzy z jedenastu komedii Arystofanesa,
a więc „Acharnejczycy”, „Rycerze” i „Lizystrata”. To jedna z trzech grup, na
jaką możemy podzielić komedie Arystofanesa. „Acharnejczycy” to najwcześniejsza
z zachowanych komedii. Napisana została w szóstym roku wojny. Komedia
Arystofanesa ma na celu zjednanie dla idei pokoju mieszkańców tej gminy. Głównym
bohaterem sztuki jest Dikajopolis, który stęskniony za normalnym, spokojnym
życiem postanowił przywrócić pokój. Bożek przynosi mu w trzech butelkach próbki
pokoju: na lat pięć, na lat dziesięć i na lat trzydzieści. Nabywa, więc dla
siebie pokój trzydziestoletni. Dikajopolis korzysta z dobrodziejstw swojego
pokoju, urządza święto Dionizosa. Sam bogaci się i swobodnie prowadzi handel,
inni natomiast musza znosić niewygody wojny. Narzeka na nie nawet wódz Lamac,
który jest postacią autentyczną, warto jednak wspomnieć, że autor nie ma na
celu ośmieszenia wroga, jako osoby, tylko, jako wojownika, owym wojownikiem mógłby
być każdy. Podobne tendencje jak „Acharnejczycy” prezentuje komedia „Pokój”.
Sztuk tą uczcił poeta zbliżający się moment zawarcia pokoju – tzw. Pokoju Nikiasza,
z 421 r.[3]
Za komedie „Acharnejczycy” Arystofanes otrzymał pierwsza nagrodę[4],
co świadczy o nastrojach zmęczonej wojną peloponeską, wzdychającej do pokoju
publiczności ateńskiej.
W drugiej grupie komedii na pierwszy plan wysunęły się
problemy polityki wewnętrznej, związane z koncepcja państwa oraz zagadnieniami
społecznymi i gospodarczymi. W tym nurcie twórczości znajdują się takie komedie
jak: „Osy”, „Ptaki”, „Sejm niewieści” i „Plutos”. Jednym z tych zagadnień jest
przerost sądownictwa, który mamy przedstawiony w komedii „Osy”. Chór przebrany
za osy, od których pochodzi tytuł utworu, przybywa na ratunek Filokleonowi,
który został uwięziony w domu, przez własnego syna, za to, że za dużo czasu
przebywał w sądzie. Bdelykleon, który jest wrogiem sądownictwa ludowego i
postanawia przemówić wszystkim do rozsądku. Próbuje wykazać, że z zachowania
ojca (i jemu podobnych) ciągną zyski przede wszystkim wysoko postawieni
urzędnicy i politycy, którzy biorą łapówki, dzięki ustawionym procesom
pozbywając się politycznego rywala. Dochodzi do obustronnego porozumienia,
ojciec pozostaje w domu pod warunkiem zorganizowania sądu domowego i sądzenia
zwierząt oraz niewolników. Sytuacją komiczną jest to, że sąd odbywa się nad
psem, Labesem, który ukradł innemu psu kiełbasę. Można się tu doszukiwać wątku
Kleona i Lachesa, których proces w rzeczywistości miał się odbyć. W komedii
Arystofanesa, Pier zostaje uniewinniony, gdyż Filokleonow został zmylony przez
swojego syna i pomylił urny z głosowaniem. Ojciec był gotowy poddać się synowi.
Ostatnim nurtem twórczości są komedie „Chmury”, „Tesmoforie”
i „Żaby”. W utworach tych na pierwszym planie znajdują się problemy wychowania,
kultury i literatury. „Chmury” są krytyką nowoczesnych systemów naukowych i
pedagogicznych sofistów, których przedstawicielem w sztuce jest Sokrates niemający
jednak w rzeczywistości z sofistami wiele wspólnego. Można też „Chmury” nazwać
komedia o złych stosunkach nowomodnego wychowania młodzieży.
Sztuki Arystofanesa pełne są ciekawych koncepcji, fantastycznych
rozwiązań przy równoczesnym realizmie w odtwarzaniu życia ówczesnych Aten.
Poeta uważa się za obrońcę tradycji, dawnego wychowania, dawnej wiary bogów, starej
literatury. Atakuje wszelkie nowinki w filozofii i piśmiennictwie. Równocześnie
śmiało wytyka słabości ustroju, z odwagą atakuje demagoga Kleona w momentach
jego największej popularności. Widzi ucisk sprzymierzeńców Aten, spychanych do
roli poddanych, jako miłośnik pokoju pokazuje na scenie, że wojna bogatych
dostawców broni jest udręczeniem dla reszty obywateli, przede wszystkim dla
ludności chłopskiej. W swoich komedia Arystofanes głosi śmiało program odbudowy
i to we wszystkich istniejących dziedzinach naukowych, nie pomijając filozofii
i literatury. Jego komedie literackie trzeba uznać za początek krytyki literackiej.
Na Arystofanesie kończy się wielka komedia staroattycka. Upada ona wraz z
upadkiem demokracji ateńskiej.
Jednym z rzymskich poetów komediowych jest autor
zachowanych 21[5]
sztuk Titus Maccius Plautus, przedstawiający greckie stosunki społeczne. Jako
wędrowny aktor dotarł do Rymu i zaczął pracę literacką od imitacji greckich
tekstów komediowych. Komedie Plauta były wzorowane na komediach nowoattyckich,
przede wszystkim Menandra, Difilosa i Filemona. Jeśli pierwowzór autor uważał
za trudny dla rzymskiej publiczności, stosował liczne zmiany. Tworzył też nowa
komedie, łącząc kilka sztuk greckich w całość. Opuszczał jedne elementy, inne
poszerzał. Zamiast niepodobających się publiczności rzymskiej długich dialogów
z oryginałów wprowadzał partie śpiewane. Mając talent komiczny oraz zdolność
obserwacji życia szybko przeszedł do własnego rozwijania tematów obyczajowych.
Chętnie tworzył sytuacje farsowe, obficie wprowadzając do fabuły taniec i
muzykę komponował coś na kształt prymitywnych operetek lub wodewilu. Akcja
komedii Plauta odbywała się w środowisku greckim, ale autor wprowadził liczne
wzmianki o rzymskich obyczajach, urzędach, bóstwach, kalendarzu, potrawach,
miejscowościach. Mówił o życiu miejskim, o instytucjach cywilnych i wojskowych
itp., włączał do tekstów rzymskie formuły sakralne i prawne.
O stylu komedii nowattyckiej różni Plauta styl i język.
Jest on jedynym tego typu świadectwem mowy potocznej. Istota komizmu Plauta tkwi
w zastosowaniu samodzielnych, jemu tylko właściwych scenicznych chwytów. Mają
one na celu ożywienie akcji, wprowadzenie życia, werwy, dowcipu, komiczności,
karykatury, groteski. Komedie Plauta obfitują w żarty i dowcipy o czysto
rzymskim charakterze. Dla pobudzenia akcji, autor wprowadza sceny nieporozumień,
bijatyki, scysji, kpin. Owe sceny są niezbędne dla rozwoju dynamiki utworu, jak
i również ich celem jest doprowadzenie do śmiechu na widowni.
Komedie rzymianina dadzą się podzielić na kilka
odmian. „Amfitrion” zaliczymy do komedii pomyłek. Jej wątek został oparty na
opowieść i o romansie Jowisza i Alkmeny. Jowisz przybiera postać męża Alkmeny,
króla Teb Amfitriona. Na scenie pojawiają się dwie pary sobowtórów: Jowisza i
Amfitrion oraz Merkury i sługa Amfitriona, Sozja. Podobny schemat kompozycyjny
ma komedia „Bracia”. Działanie rozdzielonych się braci-bliźniaków prowadzi do
komicznych komplikacji małżeńskich. Plaut podstawia w akcji jedną postać pod drugą,
operując sobowtórami, co komplikuje sytuacje i jest głównym źródłem komizmu. W
Braciach, żeby doprowadzić do większych nieporozumień, obu bliźniaków obdarzył
Plaut tym samym imieniem. Menechmus II, poszukujący swego zaginionego w
dzieciństwie brata, pojawia się (nie wiedząc o tym) w jego domu. Wszyscy
domownicy, nie wyłączając żony i hetery Erotium, biorą przybysza za swego pana
Menechusa I spotykają się. Po wielu komicznych scenach następuje konfrontacja,
Menechmus II i Menechmus I spotykają się ze sobą. Po wzajemnym rozpoznaniu,
oboje postanawiają wrócić do ojczystego domu.
Plaut w swoich komediach często skupia się na zawartej
intrydze jak np. „Strachy”, „Epidikus”, „Kasina”. W tego typu komediach
prowadzącym akcję jest zazwyczaj niewolnik pomagający swojemu panu wyplątać się
ze skomplikowanych sytuacji. Jego komedie są również oparte na motywie
rozpoznania. Przedstawiał pozornie sobie dwie obce osoby, które dopiero w
finale sztuki dowiadywały się o łączącym je pokrewieństwie. Tego typu komediami
są m.in. „Lina” i „Komedia skrzynkowa”. Kolejnym tematem jego sztuk są zwykle
perypetie lekkomyślnych, zakochanych lub niezaradnych bohaterów. Bohaterami
komedii Plauta są zawsze skonwencjonalizowane postaci, które występują, jako
typy przyporządkowane maskom, zwanym personae. Najczęściej pojawiające się w
sztuce maski, czyli personae dramatis to: starzec, młodzieniec, panna lub
hetera i oczywiście niewolnik.
Zasługą Plauta jest przede wszystkim dostarczenie zbioru
fabuł i intryg, a także szerokiej gamie postaci, wyposażonych w wady ludzkie,
którym łatwo nadać kształt karykatury. Jego sztuki są niewyczerpanym źródłem
śmiesznych chwytów, przebrań, omyłek, teatru w teatrze, nieporozumień oraz gier
miłości, zazdrości i głupoty. W każdej z tych dziedzin Plaut stworzył komedię.
Trzeba
także dodać, że tuż obok Plauta w komedii rzymskiej, miejsce zajmuje
Terencjusz. Obaj pisarze konkurowali między sobą w dziełach ich następców, a
Plaut ową rywalizację wygrywał. Jego sztuki stanowiły pewien wzór komediowy, w
którym postaci pełniły z góry nadaną rolę w rozwoju intrygi. Sztuki Plauta
stały się ponadto skarbnicą chwytów teatralnych, możliwych do wykorzystania bez
powielania fabuły, z której pochodzą. Mnóstwo tam przebieranek, podszywania się
pod inną postać i temu przede wszystkim Plaut zawdzięcza swą przewagę nad
Terencjuszem.
Plaut
był największym komediopisarzem rzymskim. Takiego jak on uznania publiczności
nie zdobył już Cecyliusz Stacjusz, wyzwolony niewolnik z Mediolanu, piszący
również palliata. Z jego bogatej twórczości znamy tylko 42 tytuły komedii i
trochę fragmentów. Jego twórczość charakteryzuje wysoki stopień stylu potocznego,
nie stroni też od wyzwisk i obraźliwych przezwisk. To nie znaczy, że język
komediopisarza był wulgarny lub pospolity. Obfituje, bowiem ona w synonimy,
metafory, komiczne zniekształcenia, wykorzystujące homonim, paronomazję do
osiągnięcia wspaniałych efektów dramatycznych i humorystycznych. Można by
powiedzieć, że Plaut był prawdziwym mistrzem konceptu. Z kolei Arystofanes łączy jaskrawy komizm z subtelnym
liryzmem, pomysłowością fabularną z zacięciem satyrycznym. Budowa ich jest dość
luźna w sensie konstrukcyjnym. We wcześniejszych komediach istotną funkcję
kompozycyjną gra parabaza, tj. przedmowa do publiczności, poruszająca w szczególności
aktualne tematy. W późniejszej twórczości znaczenie parabazy znika.
Być może wynika to z tego, że między Arystofanesem, a
Plautem znajduje się kilkuletnia różnica wiekowa, natomiast na przykładach
przytoczonych komedii, śmiało można powiedzieć, że publiczność jak i twórczość
obu komediopisarz różniła się. Arystofanes w swoich dziełach chciał nie tylko
zapewnić rozrywkę mieszkańcom Grecji, ale również i przede wszystkim głosić
swoje zdania i poglądy na ówczesną politykę. Po przez nadanie komediom wątków
politycznych i społecznych, Arystofanes mógł wytykać błędy władzą w państwie i
uzmysławiać je widowni w sposób jak najbardziej komiczny. Natomiast odbiorcy, reagując
śmiechem zgadzali się z autorem. W komediach Plauta dominują raczej tematy
lekkie, humorystyczne. Jeśli chodzi o głębsze doszukiwanie się morałów czy
przesłanek politycznych, będzie to ciężkie zadanie. Rzymski pisarz miał celu
przez wszystkim rozrywkę i odpoczynek, nie widział potrzeby mieszania w to
polityki kraju. Sądząc z reakcji widowni, komedie Plauta cieszył się popularnością
tak jak i sam artysta. Jego genialność w żartach i grach słownych całkowicie
podobała się widowni. Widownia Grecja natomiast, śmiechem okazywanym przy wystawianiu
komedii „Acharnejczycy” przejawiali sprzeciw toczącym się wojnom politycznym
jak i stosunkach politycznych, czy zasadach społecznych. Pierwszym celem
komedii, była zabawa, warto tu jednak zauważyć, że komedie Arystofanesa,
przykazywały również pewne wartości i dotykała tematów społecznych. Poniekąd
taka tematyką pisarz rozwijał swoich widów i sprawiał, że mimo zawartego
humoru, ludzie zastanawiali się nad sensem i treścią przedstawianych im komedii.
Praca autorska, zakaz kopiowania.
[1] L. Eustachiewicz,
Antologia literatury powszechnej, Warszawa 1968, s 50
[5] T. M. Plautus,
Komedie: Dwie Bakchidy, Jeńcy, tom III, Warszawa 2004, s 11
BIBLIOGRAFIA
- Plaut, Komedie: Żołnierz samochwał, Amfitrion, tom I, Warszawa 2002.
- Plaut, Komedie: Osły, Misa pełna złota, tom II, Warszawa 2003.
- Plaut, Komedie: Dwie Bakchidy, Jeńcy, tom III, Warszawa 2004.
- Arystofanes, Komedie, Wrocław 1991.
- Cytowska M., Szelest H., Historia literatury starożytnej, Warszawa 2006.
- Cytowska M., Szelest H., Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1981.
- Eustachiewicz L., Antologia literatury powszechnej, tom I, Warszawa 1968.
- Kubiak Z., Literatura grecka i rzymska, Warszawa 1999.
- Turasiewicz R., Problemy antycznej ironii, Warszawa-Kraków 1983, zeszyt 47.
0 komentarze:
Prześlij komentarz
Zostaw po sobie ślad!