Komedia w starożytnej Grecji i Rzymie na przykładzie jej twórców Arystofanesa i Plauta.

Komedia w starożytnej Grecji i Rzymie na przykładzie jej twórców
Arystofanesa i Plauta.

Starożytna publiczność poza tragedią i dramatem satyrowym oglądała na scenie również komedię. Komedia starogrecka ukształtowała się w V wieku p.n.e. Stała się jednym z podstawowych gatunków dramatu starożytnej Grecji, traktowanym, jako opozycyjny do tragedii. Badacze wyróżniają trzy etapy rozwoju komedii starogreckiej: staroattycki, średni i nowy. Pierwsze komedie powstały w Atenach z pieśni choralnych i dramatycznych scenek rodzajowych, zlały się wiec w niej pierwiastki attyckie i doryckie. Komedie grecka powstała z ludowych obyczajów i obrządków. Pierwotna komedia posiadała charakter polityczny, jak i również z upływem lat biologiczny, baśniowy, obyczajowy, zawierający krytykę literacką, poruszające problemy związane z sofistyką i tzn., nowymi prądami, utwory zawierające parodie mitów oraz tragedii. Komedia tzw. stara chętnie posługiwała się parodia, obscenami, przedstawieniem świata na opak, była silnie łączona z rzeczywistością i aktualnymi wydarzeniami w kraju. Z wczesnego okresu rozwoju komedii zachowały się tylko dzieła Arystofanesa. Napisał ich 40 w latach 427-387 , tylko 11 posiadamy dziś w całości.

Znajomość wsi, przyrody, doli attyckich wieśniaków, przebija z całego późniejszego dzieła komediopisarza. Arystofanes nie posiadał wielkiego wykształcenie literackiego i muzycznego, mimo iż jego nauka przebiegała w Atenach. Nie osiągając jeszcze pełnoletniości pisał komedie, jako osiemnastoletni młodzieniec, które wystawiane były na scenie attyckiej przez innych. Motorem akcji w jego twórczości są najczęściej dwa czynniki, silnie związane życie rodzinne, oraz stosunki majątkowe i miłość. Zależności ich jest najczęstszą osnową dramatycznej fabuły, miłość młodych nierównych stanem i majątkiem, po perypetiach i intrygach zakończona szczęśliwie, jest odmienianym na setki sposobów wykorzystanym wątkiem, przez innych twórców nawet do dzisiejszych czasów.
Komedia w formie, jaka znamy posiada chor i dialogi jest wiec zbudowana podobnie do tragedii, natomiast różnią jest pozostała po dawnej komedii choralnej parafraza. Według Mari Cytowskiej i Hanny Szelest składa się ona z siedmiu części:

„Trzech astroficznych i czterech zawierających parę pieśni (oda, antoda) i parę odpowiedzi (epirrema, antepirrema). Początkowo komedia kończy się ‘komosem’. Trzecią częścią jest ‘agon ‘– spór. Niegdyś był to spór dwóch półchórów; po wprowadzeniu aktorów, tak jak w scenkach doryckich, agon prowadziły już postacie komedii.”

W komediach Arystofanes krytykował stosunki polityczne i społeczne. W sztukach swoich występował kategorycznie przeciwko wojnie niszczącej biedniejsze warstwy społeczeństwa, przede wszystkim rolników. Atakował polityka Kleona, przeciwnika pokojonych relacji ze Spartą w czasie wojny peloponeskiej. Sprawia pokoju, która dla samego pisarza była bardzo istotna, kiedy Ateny prowadziły wojny ze Spartą, zwrócone są trzy z jedenastu komedii Arystofanesa, a więc „Acharnejczycy”, „Rycerze” i „Lizystrata”. To jedna z trzech grup, na jaką możemy podzielić komedie Arystofanesa. „Acharnejczycy” to najwcześniejsza z zachowanych komedii. Napisana została w szóstym roku wojny. Komedia Arystofanesa ma na celu zjednanie dla idei pokoju mieszkańców tej gminy. Głównym bohaterem sztuki jest Dikajopolis, który stęskniony za normalnym, spokojnym życiem postanowił przywrócić pokój. Bożek przynosi mu w trzech butelkach próbki pokoju: na lat pięć, na lat dziesięć i na lat trzydzieści. Nabywa, więc dla siebie pokój trzydziestoletni. Dikajopolis korzysta z dobrodziejstw swojego pokoju, urządza święto Dionizosa. Sam bogaci się i swobodnie prowadzi handel, inni natomiast musza znosić niewygody wojny. Narzeka na nie nawet wódz Lamac, który jest postacią autentyczną, warto jednak wspomnieć, że autor nie ma na celu ośmieszenia wroga, jako osoby, tylko, jako wojownika, owym wojownikiem mógłby być każdy. Podobne tendencje jak „Acharnejczycy” prezentuje komedia „Pokój”. Sztuk tą uczcił poeta zbliżający się moment zawarcia pokoju – tzw. Pokoju Nikiasza, z 421 r. Za komedie „Acharnejczycy” Arystofanes otrzymał pierwsza nagrodę , co świadczy o nastrojach zmęczonej wojną peloponeską, wzdychającej do pokoju publiczności ateńskiej.

W drugiej grupie komedii na pierwszy plan wysunęły się problemy polityki wewnętrznej, związane z koncepcja państwa oraz zagadnieniami społecznymi i gospodarczymi. W tym nurcie twórczości znajdują się takie komedie jak: „Osy”, „Ptaki”, „Sejm niewieści” i „Plutos”. Jednym z tych zagadnień jest przerost sądownictwa, który mamy przedstawiony w komedii „Osy”. Chór przebrany za osy, od których pochodzi tytuł utworu, przybywa na ratunek Filokleonowi, który został uwięziony w domu, przez własnego syna, za to, że za dużo czasu przebywał w sądzie. Bdelykleon, który jest wrogiem sądownictwa ludowego i postanawia przemówić wszystkim do rozsądku. Próbuje wykazać, że z zachowania ojca (i jemu podobnych) ciągną zyski przede wszystkim wysoko postawieni urzędnicy i politycy, którzy biorą łapówki, dzięki ustawionym procesom pozbywając się politycznego rywala. Dochodzi do obustronnego porozumienia, ojciec pozostaje w domu pod warunkiem zorganizowania sądu domowego i sądzenia zwierząt oraz niewolników. Sytuacją komiczną jest to, że sąd odbywa się nad psem, Labesem, który ukradł innemu psu kiełbasę. Można się tu doszukiwać wątku Kleona i Lachesa, których proces w rzeczywistości miał się odbyć. W komedii Arystofanesa, Pier zostaje uniewinniony, gdyż Filokleonow został zmylony przez swojego syna i pomylił urny z głosowaniem. Ojciec był gotowy poddać się synowi.
Ostatnim nurtem twórczości są komedie „Chmury”, „Tesmoforie” i „Żaby”. W utworach tych na pierwszym planie znajdują się problemy wychowania, kultury i literatury. „Chmury” są krytyką nowoczesnych systemów naukowych i pedagogicznych sofistów, których przedstawicielem w sztuce jest Sokrates niemający jednak w rzeczywistości z sofistami wiele wspólnego. Można też „Chmury” nazwać komedia o złych stosunkach nowomodnego wychowania młodzieży.

Sztuki Arystofanesa pełne są ciekawych koncepcji, fantastycznych rozwiązań przy równoczesnym realizmie w odtwarzaniu życia ówczesnych Aten. Poeta uważa się za obrońcę tradycji, dawnego wychowania, dawnej wiary bogów, starej literatury. Atakuje wszelkie nowinki w filozofii i piśmiennictwie. Równocześnie śmiało wytyka słabości ustroju, z odwagą atakuje demagoga Kleona w momentach jego największej popularności. Widzi ucisk sprzymierzeńców Aten, spychanych do roli poddanych, jako miłośnik pokoju pokazuje na scenie, że wojna bogatych dostawców broni jest udręczeniem dla reszty obywateli, przede wszystkim dla ludności chłopskiej. W swoich komedia Arystofanes głosi śmiało program odbudowy i to we wszystkich istniejących dziedzinach naukowych, nie pomijając filozofii i literatury. Jego komedie literackie trzeba uznać za początek krytyki literackiej. Na Arystofanesie kończy się wielka komedia staroattycka. Upada ona wraz z upadkiem demokracji ateńskiej.

Jednym z rzymskich poetów komediowych jest autor zachowanych 21 sztuk Titus Maccius Plautus, przedstawiający greckie stosunki społeczne. Jako wędrowny aktor dotarł do Rymu i zaczął pracę literacką od imitacji greckich tekstów komediowych. Komedie Plauta były wzorowane na komediach nowoattyckich, przede wszystkim Menandra, Difilosa i Filemona. Jeśli pierwowzór autor uważał za trudny dla rzymskiej publiczności, stosował liczne zmiany. Tworzył też nowa komedie, łącząc kilka sztuk greckich w całość. Opuszczał jedne elementy, inne poszerzał. Zamiast niepodobających się publiczności rzymskiej długich dialogów z oryginałów wprowadzał partie śpiewane. Mając talent komiczny oraz zdolność obserwacji życia szybko przeszedł do własnego rozwijania tematów obyczajowych. Chętnie tworzył sytuacje farsowe, obficie wprowadzając do fabuły taniec i muzykę komponował coś na kształt prymitywnych operetek lub wodewilu. Akcja komedii Plauta odbywała się w środowisku greckim, ale autor wprowadził liczne wzmianki o rzymskich obyczajach, urzędach, bóstwach, kalendarzu, potrawach, miejscowościach. Mówił o życiu miejskim, o instytucjach cywilnych i wojskowych itp., włączał do tekstów rzymskie formuły sakralne i prawne.
O stylu komedii nowattyckiej różni Plauta styl i język. Jest on jedynym tego typu świadectwem mowy potocznej. Istota komizmu Plauta tkwi w zastosowaniu samodzielnych, jemu tylko właściwych scenicznych chwytów. Mają one na celu ożywienie akcji, wprowadzenie życia, werwy, dowcipu, komiczności, karykatury, groteski. Komedie Plauta obfitują w żarty i dowcipy o czysto rzymskim charakterze. Dla pobudzenia akcji, autor wprowadza sceny nieporozumień, bijatyki, scysji, kpin. Owe sceny są niezbędne dla rozwoju dynamiki utworu, jak i również ich celem jest doprowadzenie do śmiechu na widowni.

Komedie rzymianina dadzą się podzielić na kilka odmian. „Amfitrion” zaliczymy do komedii pomyłek. Jej wątek został oparty na opowieść i o romansie Jowisza i Alkmeny. Jowisz przybiera postać męża Alkmeny, króla Teb Amfitriona. Na scenie pojawiają się dwie pary sobowtórów: Jowisza i Amfitrion oraz Merkury i sługa Amfitriona, Sozja. Podobny schemat kompozycyjny ma komedia „Bracia”. Działanie rozdzielonych się braci-bliźniaków prowadzi do komicznych komplikacji małżeńskich. Plaut podstawia w akcji jedną postać pod drugą, operując sobowtórami, co komplikuje sytuacje i jest głównym źródłem komizmu. W Braciach, żeby doprowadzić do większych nieporozumień, obu bliźniaków obdarzył Plaut tym samym imieniem. Menechmus II, poszukujący swego zaginionego w dzieciństwie brata, pojawia się (nie wiedząc o tym) w jego domu. Wszyscy domownicy, nie wyłączając żony i hetery Erotium, biorą przybysza za swego pana Menechusa I spotykają się. Po wielu komicznych scenach następuje konfrontacja, Menechmus II i Menechmus I spotykają się ze sobą. Po wzajemnym rozpoznaniu, oboje postanawiają wrócić do ojczystego domu.
Plaut w swoich komediach często skupia się na zawartej intrydze jak np. „Strachy”, „Epidikus”, „Kasina”. W tego typu komediach prowadzącym akcję jest zazwyczaj niewolnik pomagający swojemu panu wyplątać się ze skomplikowanych sytuacji. Jego komedie są również oparte na motywie rozpoznania. Przedstawiał pozornie sobie dwie obce osoby, które dopiero w finale sztuki dowiadywały się o łączącym je pokrewieństwie. Tego typu komediami są m.in. „Lina” i „Komedia skrzynkowa”. Kolejnym tematem jego sztuk są zwykle perypetie lekkomyślnych, zakochanych lub niezaradnych bohaterów. Bohaterami komedii Plauta są zawsze skonwencjonalizowane postaci, które występują, jako typy przyporządkowane maskom, zwanym personae. Najczęściej pojawiające się w sztuce maski, czyli personae dramatis to: starzec, młodzieniec, panna lub hetera i oczywiście niewolnik.
Zasługą Plauta jest przede wszystkim dostarczenie zbioru
fabuł i intryg, a także szerokiej gamie postaci, wyposażonych w wady ludzkie, którym łatwo nadać kształt karykatury. Jego sztuki są niewyczerpanym źródłem śmiesznych chwytów, przebrań, omyłek, teatru w teatrze, nieporozumień oraz gier miłości, zazdrości i głupoty. W każdej z tych dziedzin Plaut stworzył komedię.
Trzeba także dodać, że tuż obok Plauta w komedii rzymskiej, miejsce zajmuje Terencjusz. Obaj pisarze konkurowali między sobą w dziełach ich następców, a Plaut ową rywalizację wygrywał. Jego sztuki stanowiły pewien wzór komediowy, w którym postaci pełniły z góry nadaną rolę w rozwoju intrygi. Sztuki Plauta stały się ponadto skarbnicą chwytów teatralnych, możliwych do wykorzystania bez powielania fabuły, z której pochodzą. Mnóstwo tam przebieranek, podszywania się pod inną postać i temu przede wszystkim Plaut zawdzięcza swą przewagę nad Terencjuszem.

Plaut był największym komediopisarzem rzymskim. Takiego jak on uznania publiczności nie zdobył już Cecyliusz Stacjusz, wyzwolony niewolnik z Mediolanu, piszący również palliata. Z jego bogatej twórczości znamy tylko 42 tytuły komedii i trochę fragmentów. Jego twórczość charakteryzuje wysoki stopień stylu potocznego, nie stroni też od wyzwisk i obraźliwych przezwisk. To nie znaczy, że język komediopisarza był wulgarny lub pospolity. Obfituje, bowiem ona w synonimy, metafory, komiczne zniekształcenia, wykorzystujące homonim, paronomazję do osiągnięcia wspaniałych efektów dramatycznych i humorystycznych. Można by powiedzieć, że Plaut był prawdziwym mistrzem konceptu. Z kolei Arystofanes łączy jaskrawy komizm z subtelnym liryzmem, pomysłowością fabularną z zacięciem satyrycznym. Budowa ich jest dość luźna w sensie konstrukcyjnym. We wcześniejszych komediach istotną funkcję kompozycyjną gra parabaza, tj. przedmowa do publiczności, poruszająca w szczególności aktualne tematy. W późniejszej twórczości znaczenie parabazy znika.

Być może wynika to z tego, że między Arystofanesem, a Plautem znajduje się kilkuletnia różnica wiekowa, natomiast na przykładach przytoczonych komedii, śmiało można powiedzieć, że publiczność jak i twórczość obu komediopisarz różniła się. Arystofanes w swoich dziełach chciał nie tylko zapewnić rozrywkę mieszkańcom Grecji, ale również i przede wszystkim głosić swoje zdania i poglądy na ówczesną politykę. Po przez nadanie komediom wątków politycznych i społecznych, Arystofanes mógł wytykać błędy władzą w państwie i uzmysławiać je widowni w sposób jak najbardziej komiczny. Natomiast odbiorcy, reagując śmiechem zgadzali się z autorem. W komediach Plauta dominują raczej tematy lekkie, humorystyczne. Jeśli chodzi o głębsze doszukiwanie się morałów czy przesłanek politycznych, będzie to ciężkie zadanie. Rzymski pisarz miał celu przez wszystkim rozrywkę i odpoczynek, nie widział potrzeby mieszania w to polityki kraju. Sądząc z reakcji widowni, komedie Plauta cieszył się popularnością tak jak i sam artysta. Jego genialność w żartach i grach słownych całkowicie podobała się widowni. Widownia Grecja natomiast, śmiechem okazywanym przy wystawianiu komedii „Acharnejczycy” przejawiali sprzeciw toczącym się wojnom politycznym jak i stosunkach politycznych, czy zasadach społecznych. Pierwszym celem komedii, była zabawa, warto tu jednak zauważyć, że komedie Arystofanesa, przykazywały również pewne wartości i dotykała tematów społecznych. Poniekąd taka tematyką pisarz rozwijał swoich widów i sprawiał, że mimo zawartego humoru, ludzie zastanawiali się nad sensem i treścią przedstawianych im komedii.


Bibliografia:

Literatura podmiotu:
1. Plaut, Komedie: Żołnierz samochwał, Amfitrion, tom I, Warszawa 2002
2. Plaut, Komedie: Osły, Misa pełna złota, tom II, Warszawa 2003
3. Plaut, Komedie: Dwie Bakchidy, Jeńcy, tom III, Warszawa 2004
4. Arystofanes, Komedie, Wrocław 1991

Literatura przedmiotu:
1. Cytowska M., Szelest H., Historia literatury starożytnej, Warszawa 2006
2. Cytowska M., Szelest H., Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1981
3. Eustachiewicz L., Antologia literatury powszechnej, tom I, Warszawa 1968
4. Kubiak Z., Literatura grecka i rzymska, Warszawa 1999
5. Turasiewicz R., Problemy antycznej ironii, Warszawa-Kraków 1983, zeszyt 47