Wypowiedzenie i jego typy.

1.     Wypowiedzenie

·         w kodzie pisanym: każdy odcinek tekstu, ograniczony z jednej strony wielką literą i z drugiej kropką [lub pytajnikiem, wykrzyknikiem]

·         w kodzie mówionym – każdy odcinek tekstu, ograniczony najdłuższymi pauzami;

2.       Cele i rodzaje wypowiedzeń:

·         wypowiedzenia oznajmujące [orzekające]

o   chęć przekazania informacji;

o   w kodzie mówionym o intonacji wznosząco-opadającej,

o   w kodzie pisanym zakończone kropką;

·         wypowiedzenia pytające [pytajne]

o   w celu uzyskania informacji;

o   w kodzie mówionym o intonacji wznoszącej,

o   w kodzie pisanym zakończone pytajnikiem;

Rodzaje :

¨       pytania o rozstrzygnięcie

Ø   rozpoczynają się od wyrażenia czy,

Ø  da się odpowiedzieć tak lub nie;

¨       pytania o uzupełnienie

Ø   rozpoczynają się od wyrażeń typu: kiedy, ile, jaka;

Ø  wymaga dłuższej odpowiedzi;

¨       pytania retoryczne

Ø   formalnie reprezentują typ wypowiedzenia pytającego [ze względu na intonację – w kodzie mówionym i zakończenie pytajnikiem-w kodzie pisanym],

Ø   treściowo są to wypowiedzenia oznajmujące [w formie pytania zawarta jest odpowiedź na nie].

·         wypowiedzenie rozkazujące [żądające]

o    w celu wydania polecenia;

o   w kodzie mówionym o intonacji opadającej,

o   w kodzie pisanym zakończone kropką

·         wypowiedzenie wykrzyknikowe

o    każde wypowiedzenie, bez względu na cel wypowiedzi;

o   w kodzie mówionym będzie charakteryzować się dodatkowo odpowiednią siłą głosu,

o    a w kodzie pisanym będzie kończyć się

§  wykrzyknikiem [zamiast kropki]

§   lub wykrzyknikiem po pytajniku [?!].

3.     Podstawowe typy wypowiedzeń

·         Werbalne- zawierające orzeczenie czasownikowe:

o   Zdanie – obecność formy finitywnej [człon zdaniotwórczy]; wypowiedzenie werbalne z formą osobową czasownika, wypowiedzenie z nieosobowa formą czasu przeszłego ( zakończonego na –no, - to => wykryto)

Tramwaj zjeżdża do zajezdni.

Ojciec jest chory.

·         dopuszczające możliwość wprowadzenia orzeczenia czasownikowego w postaci nieosobowej (bezokolicznik, imiesłów przysłówkowy<-ący>):

·         Równoważnik zdania [oznajmienie]

o   brak formy finitywnej;

Zjazd tramwaju do zajezdni.

Ojciec chory.

o   Człon finitywny zastąpiony przez wyraz niepełniący tej funkcji

Jest przerwa. / Trwa przerwa. -> Przerwa.

Ptaki śpiewają. -> Śpiew ptaków.

Nie wychylaj się przez okno. -> Nie wychylać się przez okno.

·         niewerbalne – nie zawiera orzeczenia czasownikowego

·         Zawiadomienie - wypowiedzenie przekazujące informację o powiazaniu z sytuacją [przedmiotem, zdarzeniem, miejscem], które obejmuje swoim zakresem

o   nagłówki prasowe [niebędące zdaniami lub równoważnikami zdań]

o    teksty sytuowane [powiązane z jakimiś obiektami, jak etykietki na towarach, szyldy itp]

Dżem wiśniowy, Pałac Młodzieży

        Brak końcowego znaku interpunkcyjnego.

·         Wykrzyknienie – wypowiedzenie o charakterze emocjonalnym, których formy są powiązane składniowo, ale nie mogą przyjąć form czasownikowych ( przekleństwa)  [O rety!]

4.       Forma finitywna – człon formalnie zdaniotwórczy;

·         może pełnić jednocześnie funkcję członu zdaniotwórczego semantycznie

o   zjeżdża – w zdaniu Tramwaj zjeżdża do zajezdni.

o   W zdaniu Ojciec chory. Nie pełni takiej funkcji, bo tutaj członem zdaniotwórczym jest chory.

Funkcje formy finitywnej [w zdaniu] mogą pełnić formy czasownika:

·         Formy czasowników osobowych

o   Osobowe: piszę, pisałeś, pisałby, piszmy, bylibyście pisali, będą pisać

o   Trzecioosobowe: boli, bolą

o   Nieosobowe: pisano, pisano by, pisze się

·         Formy czasowników nieosobowych : trzeba, trzeba było, warto, warto będzie, widać = jest widać, widać będzie, czuć = jest czuć, czuć było;

·         Formy pozornie trzecioosobowe : grzmi, dnieje, świta, zmierzcha się

Wyrazy nieodmienne użyte w znaczeniu czasownikowym – również są formalnie zdaniotwórcze

·         Wyrażające zdarzenia momentalne : ciach, bęc, pac, łup

por. Kulka bęc na podłogę. ze zdaniem Kulka spadła na podłogę.

·         Mające charakter impresywny: precz, wara, huzia

por. Precz z mojego domu. ze zdaniem Wyjdź z mojego domu.

5.       Wypowiedzenia z wyrazem „to”, np. w zdaniu Ten film to ko media.

·         Zdanie – „to” pełni funkcję zdaniotwórczą

Ten film to komedia.

Ten film jest komedią.

·         Równoważnik zdania – można uzupełnić finitywną forma czasownika „być”

Ten film to komedia.

Ten film jest to komedia. / Ten film to jest komedia.

„Podstawy polskiej składni” Stanisław Jodłowski, s.58-63

6.       Rodzaje postawy mówiących wobec treści wypowiedzenia

v  Podstawa badawcza

v  Postawa ingerująca

v  Postawa opisowa

Każdej może towarzyszyć stan emocjonalny, stąd :

7.       Wypowiedzenia – ze względu na postawę mówiącego wobec treści

·         Wypowiedzenia pytajne – pyta i domaga się udzielenia mu informacji;

o   Pytania o uzupełnienie

§  Uzupełnienie informacji szczegółem nieznanym

§  Rozpoczynanie zdania od zaimka: kto?, co?, który?, jaki?, czyj?, gdzie?, kiedy?, dlaczego?

Kto Ci to powiedział? Komu ukradłeś? Co tam się stało? Która minuta? Jak się pani to podoba? Ileż to może kosztować? Kiedy wystąpisz? Gdzie chora? Dokąd mnie pan prowadzi? Którędy się do niego wchodzi? Skąd to masz? Dlaczego byłaś brudna? Czegóż się pani znowu spieszy? Czemu zgasło światło? Po cóż otwierasz okno?

o   Pytania o rozstrzygnięcie

§  Rozpoczynają się modulantem czy

§  Dowiedzieć się, czy treść pomyślana jest realna, tzn. czy jest zgodna ze stanem faktycznym

Czy rozpoczęli już badania?

§  Pytanie o charakterze alternatywnym, zmierza do rozstrzygnięcia, który z dwu wymienionych elementów treści jest realny:

Sól czy cukier?

§  Nie dotyczą całych wypowiedzeń, lecz pewnych elementów treści: czynności, osób, przedmiotów, cech czy okoliczności

Czy Witkowski gdzie wyjechał? Czy pan pracował już w jakiejś redakcji? Czy mam czytać dalej? Czy to ty zgasiłeś światło? Czy powiedział mi pan prawdę? Czy to bardzo ciężkie?  Czy chodzisz w tym do szkoły? Czy ona tam już długo?

§  W mowie potocznej w pytaniach o rozstrzygnięcie najczęściej pomija się modulant „czy”, postawę pytajną zaznaczając przez odpowiednią intonację.
Irenka pisała? Poznajesz mnie? Chce pani wrócić?

§  Pomocniczym wykładnikiem postawy pytajnej może być forma rybu przypuszczającego lub wyrazy o funkcji modalnej, np. :

Zjadłbyś smażonych kartofli?

A może by doktorowi przeczytać cokolwiek?

§  Wykładnikiem  postawy pytającej może też być przeczenie:

Nie napijesz się czego? Jeść nie dawali? Nie jest ci za zimno?

§  Pytania retoryczne – nie wyrażają postawy pytajnej, mają charakter ironicznego zaprzeczenia

Kto teraz białą suknię sprawia do ślubu? [= nikt teraz białej sukni nie sprawia do ślubu.]

§  W mowie potocznej, jako wykładnik pytania retorycznego może wystąpić wyraz „to”

Czy to ja oszalałam, żebym się miała wlec w taką daleką podróż? [=nie ja oszalałam]

·         Wypowiedzenia żądające

o   Gdy stan rzeczy jest wiadomy, ale niekorzystny, mówiący żąda zmiany tego stanu

o   Różne odcienie znaczeniowe: od nieśmiałej prośby, przez różne stopnie nasilenia życzenia, do bezwzględnie surowego czy gwałtownego rozkazu:

§  Forma trybu przypuszczającego : Jeśliby pani zechciała mi jedną rzecz kupić…

·         W funkcji modalnej, równoważnej z funkcją formy trybu przypuszczającego, występuje modulant „może” : Może pani przeczyta, prosimy bardzo.

§  Grzecznościowa forma „proszę”: Proszę panów do stołu.

§  Forma trybu orzekającego: Pani mi da paczkę papierosów.

·          wyraża się stanowczość i pewność, że żądanie zostanie wykonane.

·         Może być realna jako życzenie jedynie w sytuacji towarzyszącej chwili mówienia

§  Forma trybu rozkazującego – najbardziej typowa postać wypowiedzenia żądającego.  Odejdź!

§  Zastosowanie modulantu „niech”: Niech pan zaczeka. – jedna z form grzecznościowych wypowiedzenia żądającego.

§  Przeczenie – równoważne z trybem rozkazującym: Nie przejechalibyście się , panowie?

§  Równoważniki zdań o charakterze żądającym: Cicho! Prędzej! Ostrożnie… Precz natychmiast! – wypowiedzenia żądające mają charakter wysoce emocjonalny

§  Wypowiedzenia bezokolicznikowe: Wyłączyć prąd! Stać! Ani kroku.-charakter gwałtownie stanowczy;

·         Wypowiedzenia oznajmujące

o   Opozycja do wypowiedzeń pytajnych i żądających: nie chodzi ani o badanie nieznanego stanu rzeczy [jak w pytających] ani o dążenie do zmiany stanu niekorzystnego [jak w żądających].

o   Normalny - nie nacechowany ani pytajnie, ani postulatywnie - przekaz informacji

Pewnie pan głodny. Zaraz przygotuję obiad. Po chwili odeszła. To się nie mogło dobrze skończyć. I znowu tęsknił.

·         Wypowiedzenia o zabarwieniu emocjonalnym [wypowiedzenia wykrzyknikowe, zdania wykrzyknikowe one nie są osobnym rodzajem; zabarwienie emocjonalne może być właściwe każdemu z poprzednich]

o    Pytajne: Czemu się Paweł śmieje!

o    Żądające: Jedź pan szybciej!

o    Oznajmujące: Taki straszny wynalazek! To dziwny człowiek jakiś!

o    Pytania retoryczne: Cóż Ty zrobiłeś z latawcem! -> wyrzuty

Źródło: S. Jodłowski, Podstawy polskiej składni, Z. Klemensiewicz Zarys Składni Polskiej, R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel Gramatyka współczesnego języka polskiego

Modulanty wg Jodłowskiego "Podstawa polskiej składni"

Modulanty – wyrazy nieokreślające, które – nie będąc same składnikami wypowiedzenia [np. przydawkami, czy okolicznikami] ani wskaźnikami zespolenia, nie determinują składników, którym towarzyszą, lecz jedynie zaznaczają pozakonstrukcyjne elementy wypowiedzenia.

a)      Modulanty sytuujące – nie zacieśniają zakresu towarzyszących im składników, lecz jedynie zaznaczają ich sytuację na tle wypowiedzenia, konotując pewne dodatkowe informacje

ü  Tylko, także, jeszcze, już, dopiero, właśnie, przeciwnie, zwłaszcza, przede wszystkim, szczególnie

b)      Modulanty waloryzujące treść logicznie to wyrazy, które charakteryzują stosunek treści wypowiedzeń do rzeczywistości

ü  Tak, nie, owszem, naprawdę, istotnie

c)       Modulanty modalne – zaznaczają rodzaj postawy mówiącego wobec realności treści wypowiedzi

a.       Modulanty osądzające – zaznaczają stopień wiedzy o realności wypowiedzenia

                                                               i.      Na pewno, niezawodnie, może, pono, snadź, prawdopodobnie, podobno, chyba, niechybnie

b.      Modulanty pytające – zmieniają nominalny opis w pytanie

                                                               i.      Czy? -Li? No?

c.       Modulanty życzące – zmieniają nominalny opis w życzenie

                                                               i.      Niech, niechby, oby, bodaj

d)      Modulanty afektujące – dynamizują wypowiedzenie emocjonalnie

a.      No, -że, raczej, nawet, aż

b.      Nareszcie, zresztą, koniecznie, przecież, przynajmniej, bynajmniej, na szczęście

e)      Modulanty wyprowadzające jakiś składnik wypowiedzenia i stanowiące jego uzasadnienie [na przykład] lub inny rodzaj interpretacji [ewentualnie, mianowicie]

Dystynktywne cechy gramatyczne modulantów: - nie nazywają, zaznaczają sytuację, walor logiczny, podstawę modalną, stan emocjonalny, komentarz językowy wypowiedzi;

v  epistemologicznie

ü  Zaznaczanie sytuacji

ü  Walor logiczny

ü  Postawa modalna

ü  Interpretacja wyprowadzająca składnik oraz stan emocjonalny

v  Technicznie

ü  Mnemiczność

v  Składniowo – modyfikowanie wypowiedzeń lub ich składników przez wznoszenie wymienionych elementów budowy wypowiedzenia

v  Morfologicznie – amorficzność lub zatarcie budowy morfologicznej wyrazów;

Zastosowanie modulantów:

·         SYTUOWANIE

Na pogrzebach tylko Murzyni krzyczą z rozpaczy. Zrobiła to dla siebie a także dla mnie.  Pismo jest zjawiskiem wtórnym w stosunku do wymowy, która ponadto ulega szybszym zmianom aniżeli pisownia. Kolonia była kroplą w morzu potrzeb ludności robotniczej , poza tym mieszkania fundacji były za drogie dla robotników. Moi państwo, wyperswadujcie sobie tańce, naprzód dlatego, że.., po wtóre, że … ziemia okryta jeszcze była suchymi liśćmi. Zasnął i obudził się już w rozgwarze dnia. Nawet Desa otacza opieką dopiero stuletnie eksponaty. Właśnie wtenczas myśliwi smycze zatrzymali. [...] nie był pewien, czy oni  mu pomogą wyciągnąć Michasię ze sklepu, czy też ją, na odwrót, jeszcze dłużej tu zatrzymają.

·         WALORYZOWANIE LOGICZNE

Nie jestem w tych sprawach kompetentny.  Istotnie następnego dnia poczułem się lepiej. Co jest naprawdę nieznośne, to myśl, że syn może stać się nagle takim obcym człowiekiem. Doprawdy chyba dosyć jak na historię jednego kraju. Trunki były rzeczywiście mocne ...

·         ZAZNACZANIE STOPNIA WIEDZY O REALNOŚCI TREŚCI

Przekład to niewątpliwie wielkich zalet, pełen dbałości o kolor i tężyznę słowa. Kasztan na pewno puści liście i zakwitnie biało-różowymi stożkami, podobnymi do świeczników. .Pewnie pan głodny i brudny. Dom pozostawał najprawdopodobniej pod obserwacją. Podobno kropla nikotyny zabija ptaka . Zostałby może wielkim uczonym, gdyby, . przez wzgląd na byt rodziny, nie trwał w zawodzie wojskowym. Chyba nigdy jeszcze Polki nie miały tak konkretnych marzeń.

·         WARTOŚCIOWANIE UCZUCIOWE. Treść zawarta w poniższych wypowiedziach podlega ocenie emocjonalnej.

Za żonę miał osobę wielkiej urody - niestety! - już pod lat niewieścich  schodzącą popołudnie. Nie wiecie nawet, jak się to nazywa. Sobieski oświadczył, że będzie się starał, aby ich z przysięgi zwolniono, ale dopóki to nie nastąpi, raczej da sobie rękę uciąć, niż ją złamie. Daj spokój z wierszykami! Pomyśl lepiej o butach! Niezmiernie mi przykro, że poróżniłem się z tak poczciwym dawnym przyjacielem; muszę koniecznie pogodzić się z nim.

·         INGEROWANIE W SYTUACJĘ. Polega na pokazywaniu, pytaniu, żądaniu, zachęcaniu, a wię na domaganiu się uwagi, wyjaśnienia, zmiany, wykonania jakiejś czynności.

Stwierdziwszy, że linka opadła w dół, doznał przelotnej ulgi: oto  był już w powietrzu, wysoko nad lotniskiem. Może jechać prędzej? Niech Pani nigdy nie odpowiada.

·         WPROWADZANIE SKŁADNIKÓW WYPOWIEDZENIA

Jestem przekonany, że na przykład monologi podobałyby się bardziej.

·         KOMENTOWANIE STYLIZACJI. Wyrażenia mają za zadanie interpretację lub uzasadnienie sformułowań zastosowanych w kontekście.

I nagle olśnił mnie pomysł pogawędki o pracy. Dosłownie: olśnił.

…Najogólniej i najprościej biorąc … ; … że tak powiem …; … Proboszcza odszukał duży, widać własny, pies.

Funkcję obudowy mogą pełnić też inne części mowy, jak : lepiej, bądź co bądź, dosłownie, widać.

Okolicznik wg Jodłowskiego "Podstawy polskiej składni"

OKOLICZNIK MIEJSCA

- wyznacza konkretne miejsca i przestrzenie

- obejmuje również: punkt wyjścia czynności, punkt dojścia, linie przecięcia określonego terenu, odpowiednia część danego terenu

Byłem już za granicą.

Myślał, że na wsi u brata przeżyje.

Ludzie przechodzą przez kładkę.

Między jednym a drugim wozem pozostaje
 tylko miejsce dla rodziny.

Wysoko, w głębi nieba zawisł jastrząb

OKOLICZNIK KIERUNKU [podobny do okolicznika miejsca]

- wyznacza kierunek, w jakim zmierza pewna czynność

Pocwałowali w kierunku skoczni.

Płynąc w kierunku południowym wpadają do Dunaju.

Szary poszedł wzrokiem za jej spojrzeniem.

Dwie godziny szłam w jedną stronę.

OKOLICZNIK CZASU

Pewnego dnia pod koniec stycznia ktoś do mnie zadzwonił.

Nazajutrz pójdę do szkoły.

On na odchodnym potwórzył…

Dzień przedtem dokonał przemiany.

Minął cegielnie i dopiero wtedy przystanął.

OKOLICZNIK STADIUM [podobny do okolicznika czasu]

Nie od razu Warszawę zbudowano.

Zrazu chciał wsiąść.

Tak w końcu nadszedł dzień odjazdu.

Musiała krzyknąć po raz drugi.

OKOLICZNIK SPOSOBU

Karabin maszynowy kuł jak dzięcioł.

Padły jeden po drugim dwa strzały.

Spojrzał na niego przez ramię.

Zaczął się wycofywać tyłem.

Anka szła kulejąc z lekka.

OKOLICZNIK MIARY

Zadzwonił raz i drugi.

Czekał chwilę i odszedł smutny.

Wolę go sto razy od Sysiewicza.

Mniej więcej za pół minuty.

Był prawie niewidoczny.

Uważajcie z karabinem, fest kopie.

OKOLICZNIK CELU

- cel rozumiemy jako przyszły stan, który pragniemy przez naszą czynność osiągnąć. Czynność to środek wiodący do osiągnięcia celu.

Wystrzelił dla postrachu.

Wszystko robi się na pokaz.

Pobiegłem otworzyć drzwi.

Dostałem ją w prezencie.

Kursował w poszukiwaniu stałego zarobku.

OKOLICZNIK PRZYCZYNY

- czynność, zjawisko lub zdarzenie, które wywołują nowy stan, zwany skutkiem

Dajcie jałmużnę, z głodu ginę.

Bez koca drżymy z zimna.

Dawniej walczono z błahych powodów.

Wobec argumentów kobiecych zawsze czuję się pokonany.

OKOLICZNIK SKUTKU

- stan lub zjawisko będące wynikiem funkcjonowania innego zjawiska, czynności lub stanu – jako przyczyny.

- są skutki niezamierzone oraz świadome.

- po zrealizowaniu celu osiągnięty stan staje się skutkiem naszego działania.

Wyrosła na podziw a zazdrość całej wsi.

Uczył się na same piątki.

Niedźwiedź dwóch poszarpał na śmierć.

U nas w wiosce znam wszystko,

aż do znudzenia.

Długa, do uprzykrzenia długa jest ta zima.

OKOLICZNIK WARUNKU

- warunek – środek konieczny do zrealizowania zamierzonego celu i do osiągniecia właściwego skutku.

- warunek to nie „przyczyna konieczna”, bo przyczyna ma skutek, bez skutku nie ma przyczyny. Warunek to konieczne środki, które należy zastosować, jeśli się chce osiągnąć skutek.

- pojęcie warunku można rozciągnąć na sytuację lub stan będący motywem podjęcia decyzji

Poseł nie może być pociągnięty do

odpowiedzialności karno-sądowej bez zgody sądu.

Żaden bez pracy nie dojdzie kołaczy.

W razie nagłej potrzeby proszę dzwonić.

OKOLICZNIK PRZYZWOLENIA

- przyzwolenie – stan środków nie wystarczający do osiągnięcia celu lub zapobieżenia niepożądanym skutkom.

- przyzwolenie ≠ wystarczająca przyczyna; skoro coś nie wystarcza, to skutku nie będzie; skoro nie ma skutku, więc czynniki nie są przyczyną.

- przyzwolenie to stan środków nie wystarczający do osiagnięcia czegoś czy do zapobieżenia czemuś

- stan ten przyzwala na bieg wypadków niezgodny z zamierzonym

Mimo telefonicznego alarmowania posterunków wozu nie odnaleziono.

I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu.

Nawet brzęczenie owadów nie przerywało tej śmiertelnej ciszy.

OKOLICZNIK NIEWSPÓŁMIERNOŚCI TREŚCI

- okolicznik przyzwolenia – chodzi o określone środki, które nie są wystarczające

- pojęciem niewspółmierności treści obejmujemy różne rodzaje szczególnej rozbieżności między przedstawianymi faktami a zasadami, przeszkodami, potrzebami czy będącymi do dyspozycji środkami

Wbrew logice kazali mi tam iść.

Zamiast dawnych przyjaciół spotkali wszędy wrogów.

Jutro bezwarunkowo muszę jechać.

OKOLICZNIK WZGLĘDU

- oznacza aspekt, pod jakimś coś się dzieje

Z polskiego punktu widzenia ekspozycja stała się przeglądem rozwoju stosunków gospodarczych.

Argentyna jest drugim pod względem wielkości krajem Ameryki Pd.

Sprawuje nadzór innych sądów w zakresie orzekania.

OKOLICZNIK OKOLICZNOŚCI TOWARZYSZĄCYCH

- okoliczniki, które nie mieszczą się w innych grupach

Na dany przez dowódcę sygnał poderwałem oddział do ataku.

Na to weszła Julka i rzekła alarmująco.

Cosel swoim zwyczajem dała mu slny policzek.

Brzękowski usadawia się na stałe w Paryżu.

Wspominam tylko mimochodem.

W gruncie rzeczy nie ma prawa sprzeciwiać się jego woli.

Nic się na pozór nie zmieniło.

Snują się między sklepami pod pozorem sprawunków.

Dawniej w towarzystwie nie mówiło się o takich sprawach.[to nie okolicznik miejsca, bo nie chodzi o miejsce, ale o pozycję towarzyską]

Marysia zielenieje w oczach.

W dzień pochmurny i ponury ktoś gwałtownie zadzwonił.

Raptem rzekł energicznie.

Nie pamiętał, kiedy ostatni raz był na rynku o tej porze, chyba jeszcze jako mały chłopiec z matką.

Orzeczenie wg Jodłowskiego „Podstawy polskiej składni”

1.     Funkcja orzeczenia

- ukazanie zachowania się lub właściwości przedmiotu w toku czasowym, np.

Pociąg przystawał. Dziewczynka nie odzywała się.

2.     Rodzaje orzeczeń

a)      Proste

- Orzeczenie słowne [czasownikowe]

- orzeczenie wyrażone formą czasownika, np. Pies zaszczekał.

b)     złożone

·         orzeczenie słowno-imienne

- składa się z formy czasownikowej [łącznika] „są” i z tzw. „imienia” stanowiącego tu orzecznik [tu – przymiotnik niedojrzałe].

- Te pomidory są niedojrzałe.

·         Orzeczenie szeregowe

- jeden czasownik i przymiotniki łączone spójnikiem

Zbyszek był spocony i umazany. ->

był spocony i był umazany;

PORÓWNANIE

Konstrukcja zawierająca dwa słowa osobowe jest językowym znakiem dwu odrębnych sądów, czyli stanowi wypowiedzenie złożone

Major wstaje i od gniewu parska. - Są dwa kompleksy predykacyjne, dwa orzeczenia tworzące dwa wypowiedzenia składowe – to nie jest orzeczenie szeregowe, ale zdanie złożone [Major wstaje + Major od gniewu parska]

Bilety sprzedaje i kasuje kierowca- orzeczenie szeregowe - dwa orzeczenia, ale jeden kompleks predykacyjny : sprzedaje i kasuje

Kierowca sprzedaje i kasuje bilety- orzeczenie szeregowe - jeden kompleks predykacyjny, szereg orzeczeniowy, to jedno ogniwo między podmiotem i dopełnieniem.

Kierowca sprzedaje bilety i kasuje je – zdanie złożone, dwa kompleksy pedykacyjne, dające dwa wypowiedzenia składowe : 1) Kierowca sprzedaje bilety, 2) kasuje je.

               

3.       Orzeczenie słowne [czasownikowe, proste] w wypowiedzeniu dwuczłonowym

- wypowiedzenie dwuczłonowe – zawiera podmiot i orzeczenie

- czasownik pełniący rolę orzeczenia

·         Pozostaje z podmiotem mianownikowym w związku zgody pod względem liczby i rodzaju

Matka Pawła zorientowała się.

Mnie się wszystko sprzykrzyło.

Sami poszliście obliczać?

·         Przybiera formę 3os. R.n. w wypowiedzeniach z podmiotem w dopełniaczu

Dwadzieścia strzelb leżało tu, na tej podłodze.

Kilka kropel deszczu spadło w warszawie.

Tysiące ludzi brało udział w święcie kwitnącej jabłoni.

Szereg dzienników przemieszało wiadomości prawdziwe z „lipnymi”.

Wszędzie brakowało ludzi.

Nikogo więc wokoło nas nie było.

·         W roli orzeczenia jest bezokolicznik

Po co tobie leźć do Soplicowa? -> Po co poleziesz do Soplicowa?

Proszę samemu zamknąć! -> Sam zamknij.

4.     Orzeczenie słowno-imienne

- składa się z czasownikowego łącznika i z imiennego orzecznika

a) formy orzecznika – części mowy [rzeczownik, przymiotnik, imiesłów, liczebnik, zaimek, przysłówek, wyrażenie przyimkowe], bezokolicznik oraz skupienie wyrazowe.

·         Orzecznikiem rzeczownik lub zaimek rzeczowny

o   zaimek rzeczowny (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, ktoś)

o    w języku formalnym zasadniczą formą jest narzędnik

Płock jest miastem jego przeznaczenia.

Wypad u Ossjakowi z Zwiefalten był nie lada zadaniem.

Autorem tych słów jest Herbert.

Kim był Julian?

o   W języku potocznym zasadniczą formą jest mianownik

Ojciec był mason, demokrata i dawny major napoleoński.

Wy jesteście naiwni ludzie.

Jesteście stary rocznik.

Fryzjer damski jestem!

Ale on jest bałwan, prawda?

Z łącznikiem w postaci zaimka „to” łączy się orzecznik w mianowniku, a wyjątkowo nawet bezokolicznik.

Połowa nowych książek to pamiętniki.

Sztuka to jest samo piękno, nie?

Jedyna przyjemność Wikty to stanąć pod bramą.

·         Orzecznikiem przymiotnik, zaimek przymiotny, liczebnik, imiesłów bierny:

Mama jest łatwowierna. - przymiotnik

Ale dziś praktyka jest inna. - zaimek przymiotny (np. mój, twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci)

Listów było dwa. - liczebnik

Był spocony i umazany czarną farbą. – imiesłowy bierne

Formy spocony, umazany – to imiesłowy bierne. Ale jeśli w roli orzecznika wystąpią wyrazy takie jak śpiący czy imponujący [np. dziecko jest śpiące, zabawa była imponująca] są przymiotnikami, bo imiesłowy czynne w języku polskim nie bywają orzecznikami, nie mówimy „jestem oddychający” tylko „oddycham”;

Imiesłów przymiotnikowy przeszły bierny – część mowy tworzona poprzez dodanie przyrostka –ony/-ny/-ty, -ona/-na/-ta, -one/-ne/-te;  do tematu czasu przeszłego danego czasownika (np. pisać pisa-ny, zrobić → zrobi-ony, nieść → niesiony).

Imiesłów przymiotnikowy czynny – tworzony jest od czasowników niedokonanych mówiących o sprawcy czynności teraźniejszej. –ący/-ąca/-ące; od niedokonanych;

·         Orzecznikiem przysłówek lub wyrażenie przyimkowe

Niełatwo było Łodzi otrząsnąć się […].

Adamowi dość było patrzeć tylko na nią.

Wiatr jest ze wschodu.

List był z Lozanny od Marcina.

Nie na rękę mi pana wzywać do biura.

Przysłówek odpowiada na pytania: jak? - pięknie kiedy? - w marcu gdzie? - nad morzem

                                               Wyrażenia przyimkowe:

    [przyimki proste – np. z, do, na, bez, za, pod, u, w, nad, od, po...]

   [przyimki złożone, są złożone z przyimków prostych (np. z + nad = znad, po + przez = poprzez)] Wyrażenie przyimkowe – połączenie przyimka z rzeczownikiem, liczebnikiem, przymiotnikiem (w użyciu rzeczownikowym) albo zaimkiem [przez las, do dwudziestu, u ciebie,  garść, z domu, po szkole,  papieru]

·         Orzecznikiem nierozerwalne skupienie wyrazowe:

Mnóstwo wielkich ludzi było wzrostu mniej niż przeciętnego. Ojciec był cichy i pokornego serca.

b)     Rodzaje łącznika

·         Czasowniki być, służyć za … :

Ona jest rozwódką, wcześnie porzuconą przez męża.

Byłaby Pani szczęśliwa, gdyby się znalazł mężczyzna, który by to za panią wykonał.

Za mundur służyły siwe od częstego prania kombinezony.

                Czasownik „być” jest tutaj słowem posiłkowym, nie jest samodzielnym czasownikiem o znaczeniu „istnieć”, „znajdować się”, lecz pełni rolę łącznika znaczącego „być kimś lub czymś”. Przykłady wyrazu „być” – jako samodzielnego, znaczącego „istnieć”:

                               Był zmierzch. -> był : zapadł, nastał, trwał;

Jesteście jeszcze w domu? -> jesteście: znajdujecie się 

Tam są wydmy. -> są: znajdują się

                „Służyć za” – synonim wyrażeń „być czymś”, „stanowić coś”,

·         Czasowniki zostać, stać się, stawać się

Stałby się pani ideałem.

Dnie zrobiły się piękne.

Andrzej został porucznikiem.

·         Czasowniki okazać się, okazywać się

Pokój okazał się zamknięty.

W praktyce okazywał się zawsze tolerancyjny.

·         Czasowniki wydawać się, wydać się, czuć się, poczuć się

Wydało mu się to niesprawiedliwe.

Czuł się rozbitym, przepracowanym.

Nagle poczuł się samotny.

·         Czasowniki nazywać się, zwać się

Moja matka nazywa się Skulska.

Ja zowię się Maćko.

·         Łącznik to, oto, jest to

Jedyna przyjemność to stanąć pod bramą.

To taka krakowska rodzina.

Kaskader jest to człowiek …

5.       Forma orzeczenia przy kilku podmiotach – jest mnoga, bo łączy się podmioty spójnikiem „i”, lub „z”:

A starzy i kobiety oglądają …

Hrabia i Telimena pooglądali w górę.

Pan Wojski z Tadeuszem idą … - „Z Tadeuszem” – mimo podrzędnej formy, nie pełni roli przydawki czy okolicznika, lecz jako podmiot towarzyszący, łącznie z wyrazami „Pan Wojski” tworzą podmioty szeregowe.

6.     Forma orzeczenia w wypowiedzeniach jednoczłonowych

a)      Wypowiedzenia z subiektem konotowanym [przez końcówkę odpowiedniej formy 1 lub 2 osoby].

Nie jadam…

Uczesałaś się.

Za godzinę mamy pociąg.

Chodźcie już.

b)      Wypowiedzenia z subiektem domyślnym [np. z kontekstu]

Przychodzi tu po południu. -> „on” przychodzi – subiekt domyślny;

Hałasują.

Już nas odkryli.

c)       Wypowiedzenia, które nie wiążą się z żadnym desygnatem podmiotowym.

o   Orzeczeniem forma czasownikowa na –no, -to

Dano hasło.     Brak wykonawców czynności.

Zaczęto taniec.

o   Czasownik w 3os.l.mn. o nieokreślonych wykonawcach czynności

Zaraz nam przyniosą.

Węgiel przywieźli.

Naiwnych nie sieją.

o   Zaimkowa forma czasownika w 3.os.l.p. o nieokreślonym wykonawcy czynności:

W niedzielę na obiad zawsze podaje się tu cielęcinę.

Zawsze się szukało.

Opowie się o tym.

o   Zaimkowa forma czasownika w 3.os.l.p. z celownikiem oznaczającym wykonawcę czynności

Tak mi się jakoś powiedziało.

Dlaczego mu się tak źle skacze?

Dobrze się nam śpiewało.

Kiedyś nie chciało mu się wracać.

Pomimo wyraźnego oznaczenia celownikiem wykonawcy, czynność ta językowo traktowana jest jako bezpodmiotowa, co się wyraża w formie nieosobowej [powiedziało się, skakało się].

o   Czasownik być [lub jego synonim] w 3.os.l.p. r.n. z określnikiem stanu jako orzecznikiem :

Było tam spokojnie.

Pusto i głucho było na placu.

Przez park było najbliżej do domu.

Po pierwszej wojnie było ciężko.

Tam było nie do wytrzymania.

Zrobiło się szaro.

Z dopełnieniem w postaci celownika – bez zmian. Celownik - Komu? Czemu? - żółwiowi, żółwiom, mi, Tobie, nam, wam, itd., np. Było mi po drodze.Celownik nie jest podmiotem, orzeczenie jest bezosobowe, formy celownika natomiast oceniamy jako dopełnienie, bo oznaczają odbiorcę oddziaływania bezosobowego.

o   Czasownik w 3 os.l.p. oznacza bezpodmiotowo stan [m.in. stan wew.]

Chodziło o pisarza.

Szło mu o inne życie.

Nie zależało jej na wrażeniu Tomasza.

Już z tego mdli.

Mnie czasem boli.

Aż się ćmiło w oczach.

Grało nam w płucach.

o   Czasownik w 3os.l.p. oznacza bezpodmiotowo zjawisko [m.in. atmosferyczne] lub proces czy zdarzenie:

Dniało. Pociągało chłodem. Błyska się. W tym domu straszy. Wiało nudą. Zapachniało.

o   Czasowniki niefleksyjne

§  Wyrazy zleksykalizowane o funkcji predykatywnej bezosobowej : trzeba, można, wolno, warto, nie podobna, nie sposób, widać, słychać, znać, czuć

Można połączyć te wyrazy [trzeba, można, widać, słychać, czuć] z formami było, będzie czasu przeszłego lub przyszłego.

§  Wyrazy o funkcji impresywnej [pobudzającej], np. precz, fora, hajda, wara, huzia

§  Wyrazy oznaczające czynności o charakterze momentalnym : ciach, bęc, brzdęk; Ten typ czasowników spotyka się często w powiązaniu z subiektem [domyślnym, konotowanym, lub nazywanym, np. Wzięła kucharka nożem ciach!]

o   Rzeczowniki w funkcji predykatywnej :

szkoda, żal, , strach, wstyd, dziw, [nie] dziwota, pora, czas, brak.

Pełnią funkcję predykatywną same lub w połączeniu z formą czasowników być, robić się w 3.os.l.p. r.n. jako łącznikiem.

[nie czas, zrobiło się żal, szkoda, strach pomyśleć, jest wstyd, pora na mnie, brak słów].

W funkcji predykatywnej mogą też występować rzeczowniki prawda i mowa : [o wilku „mowa”; „Prawda” pan nikomu nie wspomni nawet o tym?]