1. Funkcja orzeczenia
- ukazanie zachowania się lub właściwości przedmiotu w
toku czasowym, np.
Pociąg przystawał.
Dziewczynka nie odzywała się.
2. Rodzaje orzeczeń
a) Proste
- Orzeczenie słowne [czasownikowe]
- orzeczenie wyrażone formą czasownika, np. Pies zaszczekał.
b) złożone
·
orzeczenie
słowno-imienne
- składa się z formy
czasownikowej [łącznika] „są” i z tzw. „imienia” stanowiącego tu orzecznik [tu
– przymiotnik niedojrzałe].
- Te pomidory są niedojrzałe.
·
Orzeczenie
szeregowe
- jeden czasownik i
przymiotniki łączone spójnikiem
Zbyszek był spocony i umazany. ->
był spocony i był umazany;
PORÓWNANIE
Konstrukcja zawierająca dwa słowa osobowe jest
językowym znakiem dwu odrębnych sądów, czyli stanowi wypowiedzenie złożone
Major wstaje i od gniewu parska. - Są dwa
kompleksy predykacyjne, dwa orzeczenia tworzące dwa wypowiedzenia składowe – to
nie jest orzeczenie szeregowe, ale zdanie złożone [Major wstaje + Major od gniewu parska]
Bilety
sprzedaje i kasuje kierowca- orzeczenie szeregowe - dwa
orzeczenia, ale jeden kompleks predykacyjny : sprzedaje i kasuje
Kierowca
sprzedaje i kasuje bilety- orzeczenie szeregowe - jeden
kompleks predykacyjny, szereg orzeczeniowy, to jedno ogniwo między podmiotem i
dopełnieniem.
Kierowca
sprzedaje bilety i kasuje je – zdanie złożone, dwa kompleksy
pedykacyjne, dające dwa wypowiedzenia składowe : 1) Kierowca sprzedaje bilety,
2) kasuje je.
3.
Orzeczenie słowne [czasownikowe,
proste] w wypowiedzeniu dwuczłonowym
- wypowiedzenie dwuczłonowe – zawiera podmiot i
orzeczenie
- czasownik pełniący rolę orzeczenia
·
Pozostaje z podmiotem mianownikowym w związku
zgody pod względem liczby i rodzaju
Matka Pawła zorientowała
się.
Mnie się
wszystko sprzykrzyło.
Sami poszliście
obliczać?
·
Przybiera formę 3os. R.n. w wypowiedzeniach z
podmiotem w dopełniaczu
Dwadzieścia
strzelb leżało tu, na tej podłodze.
Kilka kropel
deszczu spadło w warszawie.
Tysiące ludzi brało
udział w święcie kwitnącej jabłoni.
Szereg
dzienników przemieszało wiadomości prawdziwe z „lipnymi”.
Wszędzie brakowało
ludzi.
Nikogo więc
wokoło nas nie było.
·
W roli orzeczenia jest bezokolicznik
Po co tobie leźć
do Soplicowa? -> Po co poleziesz do Soplicowa?
Proszę samemu zamknąć!
-> Sam zamknij.
4. Orzeczenie słowno-imienne
- składa się z czasownikowego łącznika i z imiennego
orzecznika
a) formy orzecznika – części mowy
[rzeczownik, przymiotnik, imiesłów, liczebnik, zaimek, przysłówek, wyrażenie
przyimkowe], bezokolicznik oraz skupienie wyrazowe.
·
Orzecznikiem
rzeczownik lub zaimek rzeczowny
o zaimek
rzeczowny (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, ktoś)
o w języku formalnym zasadniczą formą jest
narzędnik
Płock jest miastem
jego przeznaczenia.
Wypad u
Ossjakowi z Zwiefalten był nie lada zadaniem.
Autorem tych słów jest Herbert.
Kim był Julian?
o W
języku potocznym zasadniczą formą jest mianownik
Ojciec był mason,
demokrata i dawny major napoleoński.
Wy jesteście
naiwni ludzie.
Jesteście stary
rocznik.
Fryzjer damski jestem!
Ale on jest bałwan,
prawda?
Z łącznikiem w postaci zaimka
„to” łączy się orzecznik w mianowniku, a wyjątkowo nawet bezokolicznik.
Połowa nowych
książek to pamiętniki.
Sztuka to jest
samo piękno, nie?
Jedyna
przyjemność Wikty to stanąć pod bramą.
·
Orzecznikiem
przymiotnik, zaimek przymiotny, liczebnik, imiesłów bierny:
Mama jest łatwowierna. - przymiotnik
Ale dziś
praktyka jest inna. - zaimek przymiotny (np. mój,
twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci)
Listów było dwa. - liczebnik
Był spocony
i umazany czarną farbą. – imiesłowy bierne
Formy spocony, umazany – to imiesłowy bierne. Ale jeśli w roli orzecznika wystąpią
wyrazy takie jak śpiący czy imponujący [np. dziecko jest śpiące, zabawa
była imponująca] są przymiotnikami, bo imiesłowy czynne w języku polskim
nie bywają orzecznikami, nie mówimy „jestem oddychający” tylko „oddycham”;
Imiesłów przymiotnikowy przeszły bierny
– część mowy tworzona poprzez dodanie przyrostka –ony/-ny/-ty, -ona/-na/-ta,
-one/-ne/-te; do tematu czasu przeszłego
danego czasownika (np. pisać pisa-ny, zrobić → zrobi-ony, nieść → niesiony).
Imiesłów
przymiotnikowy czynny – tworzony jest od czasowników niedokonanych
mówiących o sprawcy czynności teraźniejszej. –ący/-ąca/-ące; od niedokonanych;
·
Orzecznikiem
przysłówek lub wyrażenie przyimkowe
Niełatwo było Łodzi otrząsnąć się […].
Adamowi dość
było patrzeć tylko na nią.
Wiatr jest ze
wschodu.
List był z
Lozanny od Marcina.
Nie na rękę mi pana wzywać do biura.
Przysłówek
odpowiada na pytania: jak? - pięknie kiedy? - w marcu gdzie? - nad morzem
Wyrażenia
przyimkowe:
[przyimki proste – np. z, do, na, bez, za,
pod, u, w, nad, od, po...]
[przyimki złożone, są złożone z przyimków
prostych (np. z + nad = znad, po + przez = poprzez)] Wyrażenie przyimkowe
– połączenie przyimka z rzeczownikiem, liczebnikiem, przymiotnikiem (w użyciu
rzeczownikowym) albo zaimkiem [przez las,
do dwudziestu, u ciebie, garść, z domu,
po szkole, papieru]
·
Orzecznikiem nierozerwalne skupienie wyrazowe:
Mnóstwo wielkich ludzi było
wzrostu mniej niż przeciętnego. Ojciec był cichy i pokornego serca.
b) Rodzaje łącznika
·
Czasowniki
być, służyć za … :
Ona jest
rozwódką, wcześnie porzuconą przez męża.
Byłaby Pani szczęśliwa, gdyby się znalazł mężczyzna, który by to za panią
wykonał.
Za mundur
służyły siwe od częstego prania kombinezony.
Czasownik
„być” jest tutaj słowem posiłkowym, nie jest samodzielnym czasownikiem o
znaczeniu „istnieć”, „znajdować się”, lecz pełni rolę łącznika znaczącego „być
kimś lub czymś”. Przykłady wyrazu „być” – jako samodzielnego, znaczącego
„istnieć”:
Był zmierzch. -> był : zapadł,
nastał, trwał;
Jesteście jeszcze w domu? ->
jesteście: znajdujecie się
Tam są wydmy. -> są: znajdują się
„Służyć
za” – synonim wyrażeń „być czymś”, „stanowić coś”,
·
Czasowniki
zostać, stać się, stawać się
Stałby się pani ideałem.
Dnie zrobiły
się piękne.
Andrzej został
porucznikiem.
·
Czasowniki
okazać się, okazywać się
Pokój okazał
się zamknięty.
W praktyce okazywał
się zawsze tolerancyjny.
·
Czasowniki
wydawać się, wydać się, czuć się, poczuć
się
Wydało mu się to niesprawiedliwe.
Czuł się rozbitym, przepracowanym.
Nagle poczuł
się samotny.
·
Czasowniki
nazywać się, zwać się
Moja matka nazywa
się Skulska.
Ja zowię się
Maćko.
·
Łącznik to, oto, jest to
Jedyna
przyjemność to stanąć pod bramą.
To taka krakowska rodzina.
Kaskader jest
to człowiek …
5. Forma orzeczenia przy kilku podmiotach – jest mnoga, bo
łączy się podmioty spójnikiem „i”, lub „z”:
A starzy i
kobiety oglądają …
Hrabia i
Telimena pooglądali w górę.
Pan Wojski z
Tadeuszem idą … - „Z Tadeuszem” – mimo
podrzędnej formy, nie pełni roli przydawki czy okolicznika, lecz jako podmiot
towarzyszący, łącznie z wyrazami „Pan Wojski” tworzą podmioty szeregowe.
6. Forma orzeczenia w wypowiedzeniach jednoczłonowych
a) Wypowiedzenia z subiektem konotowanym
[przez końcówkę odpowiedniej formy 1 lub 2 osoby].
Nie jadam…
Uczesałaś się.
Za godzinę mamy pociąg.
Chodźcie już.
b)
Wypowiedzenia
z subiektem domyślnym [np. z kontekstu]
Przychodzi tu po południu. -> „on” przychodzi – subiekt domyślny;
Hałasują.
Już nas odkryli.
c)
Wypowiedzenia,
które nie wiążą się z żadnym desygnatem podmiotowym.
o Orzeczeniem
forma czasownikowa na –no, -to
Dano hasło. Brak wykonawców czynności.
Zaczęto taniec.
o Czasownik
w 3os.l.mn. o nieokreślonych wykonawcach czynności
Zaraz nam przyniosą.
Węgiel przywieźli.
Naiwnych nie
sieją.
o Zaimkowa
forma czasownika w 3.os.l.p. o nieokreślonym wykonawcy czynności:
W niedzielę na
obiad zawsze podaje się tu cielęcinę.
Zawsze się
szukało.
Opowie się o tym.
o Zaimkowa
forma czasownika w 3.os.l.p. z celownikiem oznaczającym wykonawcę czynności
Tak mi się
jakoś powiedziało.
Dlaczego mu się
tak źle skacze?
Dobrze się
nam śpiewało.
Kiedyś nie
chciało mu się wracać.
Pomimo wyraźnego oznaczenia
celownikiem wykonawcy, czynność ta językowo traktowana jest jako bezpodmiotowa,
co się wyraża w formie nieosobowej [powiedziało się, skakało się].
o Czasownik
być [lub jego synonim] w 3.os.l.p. r.n. z określnikiem stanu jako orzecznikiem
:
Było tam spokojnie.
Pusto i
głucho było na placu.
Przez park było
najbliżej do domu.
Po pierwszej
wojnie było ciężko.
Tam było nie
do wytrzymania.
Zrobiło się
szaro.
Z dopełnieniem w postaci
celownika – bez zmian. Celownik - Komu? Czemu? - żółwiowi, żółwiom, mi, Tobie,
nam, wam, itd., np. Było mi po drodze.Celownik
nie jest podmiotem, orzeczenie jest bezosobowe, formy celownika natomiast
oceniamy jako dopełnienie, bo oznaczają odbiorcę oddziaływania bezosobowego.
o Czasownik
w 3 os.l.p. oznacza bezpodmiotowo stan [m.in. stan wew.]
Chodziło o pisarza.
Szło mu o inne życie.
Nie zależało
jej na wrażeniu Tomasza.
Już z tego mdli.
Mnie czasem boli.
Aż się ćmiło
w oczach.
Grało nam w płucach.
o Czasownik
w 3os.l.p. oznacza bezpodmiotowo zjawisko [m.in. atmosferyczne] lub proces czy
zdarzenie:
Dniało.
Pociągało chłodem. Błyska się. W tym domu straszy.
Wiało nudą. Zapachniało.
o Czasowniki
niefleksyjne
§ Wyrazy zleksykalizowane o funkcji predykatywnej
bezosobowej : trzeba,
można, wolno, warto, nie podobna, nie sposób, widać, słychać, znać, czuć
Można
połączyć te wyrazy [trzeba, można, widać, słychać, czuć] z formami było, będzie
czasu przeszłego lub przyszłego.
§ Wyrazy o funkcji impresywnej [pobudzającej],
np. precz, fora, hajda, wara,
huzia
§ Wyrazy oznaczające czynności o charakterze
momentalnym : ciach, bęc,
brzdęk;
Ten typ czasowników spotyka się często w powiązaniu z subiektem [domyślnym,
konotowanym, lub nazywanym, np. Wzięła kucharka nożem ciach!]
o Rzeczowniki w funkcji predykatywnej :
szkoda, żal, , strach, wstyd, dziw, [nie] dziwota,
pora, czas, brak.
Pełnią funkcję predykatywną
same lub w połączeniu z formą czasowników być, robić się w 3.os.l.p. r.n. jako łącznikiem.
[nie czas, zrobiło się żal, szkoda, strach pomyśleć,
jest wstyd, pora na mnie, brak słów].
0 komentarze:
Prześlij komentarz
Zostaw po sobie ślad!